Ka ahatia mēnā koe ka pōti…

 Āe

 

Kei tāwāhi, kei ngā wāhi i whakaaetia te tarutaru i raro i te ture, ētahi tuwhiri hei tirotiro mā tātou.

 

Engari he pāhekeheke noa ngā taunakitanga o ngā putanga i tāwāhi, he hua nō te poto o te wā mai i ngā whakahoutanga ā-ture, te rerekē o ngā tukanga waeture, me tētahi rāngai arumoni kāore anō kia āta whakatūria. He wāhi hoki tō te āhua o mua, tō te huringa rānei i roto i tētahi wā, o te hauora me ngā pānga pāpori. E kore pea e toka ngā taunakitanga, ā, me āta arotake e te tangata e ai anō ki ōna uaratanga, e whai māramatanga ai.

Ko te wheako o Aotearoa ka whirinaki atu ki ngā āhua motuhake o tō tātou taiao, o ā tātou tukanga waeture me tōna whakatinanatanga.

 Kāo

 

Ka taea tā tātou titiro ki ngā putanga o tō tātou ture pūroi o nāianei, e aukatihia taiharatia ana te tarutaru (hāunga te kaupapa ture rongoā motuhake).

 

Tērā tonu pea ka mau tonu ēnei putanga, ka whai rānei i ngā āhuatanga o nā tata nei. Tērā pea he putanga rerekē ka hua mai i te āta whakangāwaritia o te ture, tae ana ki ngā panonitanga o nā tata nei, e āhei ai tā te pirihimana whakatau, mō te pupuritanga pūroi, kia whāia kētia tētahi ara hāpai i te hauora,  tērā i te hāmenetanga. Heoi anō, ka noho taihara tonu te tarutaru. He haukume nō te whakatinanatanga o te ture, ko tōna whakauruhitanga e ngau kino ana i a ngāi Māori, i te taitamatāne, me te hunga pōhara hoki.

Te whakatipu me te whakarato I te tarutaru​

  • Ka noho tonu te whakatipu me te whakarato i te tarutaru hei kawenga mā te hunga taihara.
  • Ko te hunga e hiahia ana ki te kai i te tarutaru, ka mate ki te whai i ngā takenga taihara, me te takahi hoki i te ture.
  • Kāore he herenga i te momo, i te kukū, i te kounga rānei o ngā hua tarutaru, i te hunga hoko rānei, i te nui rānei ka hokona e te tangata takitahi.

Te kai tarutaru

  • E whakapaetia ana ka ‘whakamāoritia’ te kai tarutaru, ā, mā reira pea e nui ake ai te kainga ōna.
  • E ai anō ki ngā wheako i tāwāhi, i muri mai i te whakaturetanga, he kitenga rerekē i ngā taunakitanga mō te kai tarutaru a te taiohi, ā, he taunakitanga hukihuki e tohu ana i te piki haere o te kai tarutaru a ngā hunga pakeke ake, a ngā tauira whare wānanga anō hoki.
  • Ahakoa ngā waeturetanga, tērā tonu pea ka whai ngā kaihoko arumoni ki te whakawhānui i te whakamahinga o te tarutaru, i ngā momo hua rānei e nui ake ai tō rātou tūtanga hokohoko, ā rātou huamoni anō hoki. Ka whai pea ko te whakahekenga o te utu o te tarutaru.

  • Ko te nuinga o ngā tāngata o Aotearoa ka whakamātau i te tarutaru i tōna wā.
  • 15% o ngā pakeke i tohu i tā rātou kai tarutaru, kia kotahi te wā, kia nui ake rānei i te tau kua hipa (nō ngā raraunga 2018/19).
  • Ko te taiohi te hunga e kaha ana ki te kai tarutaru, he 29% i tohu kua kainga e rātou i te tau kua hipa (15-24 tau te pakeke, nō ngā raraunga 2018/19).
  • Tērā tonu pea ka pērā tonu te āhua o te whakamahinga i tō nāianei.

Ngā whakauruhitanga mō te tarutaru me te ture taihara

  • Kāore he take o ngā whakauruhitanga mō te tarutaru, mō ngā momo mahi kua kore e aukatihia e te ture, pērā i tā te pakeke kai tarutaru, me te whāititanga o te whakatipu ka āhei i te kāinga.
  • Ko ngā panonitanga ki te whakauruhitanga ka kaha ake te rangona e ngāi Māori, e te taitamatāne anō hoki.
  • Ka kore e mau tangetange te hara ki te hunga i raro i te 20 tau te pakeke ka mau e whai tarutaru ana, engari kē ia ka pā atu he urupare ā-hauora, he whiunga ā-pūtea rānei.
  • Ko ngā whakauruhitanga mō ngā mahi ka noho tonu hei hara ka rerekē, ā, ka haukume tonu atu pea ki a ngāi Māori, ki ngā taitamatāne anō hoki.
  • Ko te arotahi o ngā whakauruhitanga ki ngā hara e pā ana ki te hauora (h.t. ko te hautū waka ka māngina ana) ka pā pea ki ngā putanga hauora tūmatanui, engari e whirinaki ana ki ngā whāinga matua o te pirihimana.

Ngā putanga ā-pāpori, ā-hapori hoki

  • I te ngoikore haere o ngā tauhokohoko taihara, me te iti ake o ngā whakamaunga hara, e māriri ake ai ngā ūtonga pāpori whānui ka kaha ake te pā atu ki ngā hapori he rite tonu te whakatahangia.
  • Ko ngā hua tāke ka ahu mai i ngā hokotanga i raro i te ture hei hāpai pea i ngā rauemi me te whanaketanga ā-hapori, engari ka whirinaki atu tēnei ki ngā whakatau a te kāwanatanga mō te whakapaunga pūtea.
  • E ai ki te āhua o te whakaū i ngā waeture, he putanga kino pea ka hua mai i:
    • te noho apiapi, te nui rawa rānei o ngā toa hoko tarutaru i ngā takiwā e paraheahea ana,
    • te taupā i ngā āheinga me ngā hua o ngā whanaketanga ōhanga hou i ngā hapori kua whakatahangia kētia.
    • ngā utu tautukunga, i ngā āraitanga kē atu rānei e tauārai ana i tā te hunga nō ngā mākete taihara whai wāhi atu ki ngā painga o te mākete i raro i te ture.
    • Tā te tangata whai wāhi tonu atu ki ngā mākete taihara, nā te nui o te utu o te tarutaru i raro i te ture.
  • He hua pea ka puta ki te hapori whānui, i ngā whiwhinga pūtea a te kāwanatanga nō ngā hokotanga tarutaru i raro i te ture.

  • Kua whai pakiaka ngā mahi taihara mō te whakatipu me te whakarato i te tarutaru ki roto i ngā hapori rawakore, ā, tērā tonu pea ka pērā tonu te:
    • hāpai, te whakanui hoki i ngā taihara ka āta whakaritea, me ngā taihara tene anō hoki.
    • whakararu i te oranga me te haumarutanga ā-pāpori, inarā i ngā taupori e paraheahea ana, me
    • te whakaara ake i ngā ūtonga pāpori e pāhikahika ana, ka pā hoki ki ngā tini whakareanga.
  • Ko te hunga ka mau tangetange ō rātou hara mō te kai tarutaru – he nui ngā rangatahi ka pērā – ka mau tonu te poapoataunu ā-pāpori. Ko ngā pānga mau roa e uaua ai te whai mahi, te whai wāhi noho, te haere ki tāwāhi, te tono taurewa rānei.

Ngā putanga hauora tūmatanui

  • Mā te whakature i te tarutaru e iti iho ai ētahi o ngā tūraru mō ōna pānga kino ki te hauora, engari kaua ko te katoa. Ka kaha ake te rangona e te hunga he rite tonu te kai i ngā hua tarutaru, i ngā hua kukūtanga nui rānei, e te hunga rānei ka tīmata ki te kai tarutaru i ō rātou tamarikitanga, me rātou kua pāngia e ngā mate hinengaro, e ngā mate waranga rānei, kua pērā rānei ō rātou whānau ake.
  • Ka haumaru ake ētahi āhuatanga o ngā hua ka āhei te hoko i raro i te ture (h.t. ngā whakamōhiotanga ki ngā whakaurunga, ngā inetanga pota, ngā waeturetanga kounga anō hoki). Heoi anō, i ngā mākete i raro i te ture, kua kitea ētahi hua kukūtanga nui, he tūraru e whai pānga ana.
  • Ka hāngai te tuku atu i ngā pārongo, i ngā mātauranga, me ngā kupu arataki mō ngā tukanga whakamahinga haumaru (h.t. ko ngā whakatūpato ā-hauora i runga i ngā hua, ki ngā wāhi hoko anō hoki).
  • Ki te whai wāhi atu ngā hua kukūtanga nui, ngā utu iti, me ngā wāhi hoko huhua ki te pūnaha whakarato i raro i te ture, ka piki pea te kai tarutaru, me ōna ūtonga hoki.
  • Waihoki, tērā tonu pea ka hohe tonu, ka noho tātāwhāinga tonu ngā mākete taihara, he tūraru nui te nuinga o ngā hua e whakaratohia ana.

  • He tokoiti te hunga kai tarutaru ka pāngia e ngā ūtonga hauora, inarā ko te hunga ka kai tarutaru ka tamariki ana, ka rite tonu rānei te kai tarutaru, ka kai rānei i ngā hua kukūtanga nui, ka pāngia rānei e ngā mate hinengaro, e ngā mate waranga rānei, kua pērā rānei ō rātou whānau ake.
  • Mā te mākete taihara, kāore ōna waeture, e puta ai ētahi āhuatanga o ngā hua, o ngā tukanga kai rānei e whai pānga ana ki ngā tūraru hauora (h.t. te whakakaha i te kukūtanga, te tāhawahawatanga, te korenga o ngā arotakenga i ngā momo hua, i ngā haumarutanga rānei, te korenga o ngā waeture mō te pakeke o te kaihoko).
  • Ka raru te tuku pārongo, mātauranga, kupu arataki hoki e pā ana ki ngā tukanga whakamahi haumaru i te noho taihara o te tarutaru, ā, ka noho kūware ki ngā ara hei whakaiti i te tūraru, hei whai wāhi atu rānei ki ngā ratonga ngaio, ki ngā ratonga whai oranga rānei mō te hunga e hiahia ana, tae ana ki ngā mātua o ngā tamariki kai tarutaru.

Te whai wāhi ki ngā ratonga āwhina

  • Ki te heke te poapoataunu, tērā tonu pea ka kaha ake tā te tangata whai āwhina, whai oranga rānei ina pāngia e te raru, ko te tarutaru te take.
  • I te whakamāoritanga o te kai tarutaru, ka huri pea ngā whakaaro ki te taumata e kīia ai he raru, ā, kāore pea ētahi e whai āwhina i te wā e tika ana.
  • Mā te whakatū i te kai tarutaru hei take hauora, ka māmā ake pea te whai āwhina, te whai oranga hoki ina raru, ki te toha te kāwanatanga i ngā rauemi me ngā pūtea e hiahiatia ana.

  • Mā te poapoataunu o te noho taihara o te tarutaru, tērā pea ka:
    • āraitia tonutia ētahi i te whai āwhina, ā,
    • ka raru ētahi atu kaupapa āwhina e āta whakaako ana i ngā tāngata ki ngā tūraru, ki ngā tukanga rānei e haumaru ake ai tā te tangata kai tarutaru.
  • He iti ngā ratonga ngaio, ngā ratonga whai oranga hoki e wātea ana ki te hunga e raru ana i te kai tarutaru, inarā ko ngā taiohi, ki te kore e nui ake ngā tohanga rauemi a te kāwanatanga.

Ngā pānga ki te kai whakapōauau kē atu

  • E auau ana te kainga ngātahitia o te waipiro, o te tupeka, o ngā whakapōauau kē atu hoki me te tarutaru, he ūtonga pea te hua, ā, tērā tonu pea ka mau tonu taua tūāhuatanga.

Te whakapau me te whiwhi pūtea a te kāwanatanga

  • He āheinga ki te whai i ngā hua tāke nui, ki te whakatū hoki i ngā tūranga mahi i te whakatipu me te hoko tarutaru.
  • He āheinga ki te tiaki i ētahi wāhi pūtea nō te whakauruhitanga, engari he utu tō te āta aru i ngā hara e taihara tonu ana, e tutuki ai ngā whāinga mō te hauora me te haumarutanga tūmatanui.
  • He whakapaunga pūtea anō ka hiahiatia, hei whakatinana, hei aroturuki, hei whakahaere hoki i ngā pūnaha waeture hou, me ngā ratonga kē atu hei āwhina i te hunga kai tarutaru.

  • Ka mau tonu te nui ake o te whakapaunga pūtea a te kāwanatanga ki ngā whakauruhitanga mō te tarutaru, tērā i ngā ratonga tauārai, i ngā ratonga whai oranga rānei e pā ana ki te tarutaru.
  • Kāore tonu e āhei te whai hua tāke, te whai painga rānei i te whanaketanga ā-ōhanga e hāngai ana ki te whakatipu me te hoko tarutaru.

Te rangahau me te aroturuki

  • Ka whakakorehia ētahi o ngā taero ki ngā rangahau e hiahiatia nuitia ana, mā reira e mārama ake ai te whakamahinga, ngā momo hua, me ngā pānga.
  • Kia hipa te rima tau, ka arotakehia te ture. E eke ai ngā pānga pai ki te taumata ikeike ka taea, me tuku rauemi te kāwanatanga hei āta aroturuki i ngā putanga, me te panoni anō i ngā waeture ka tika ana te pērā.

  • He uaua te tātari i te kai tarutaru, i ngā momo hua me ngā pānga, ahakoa te hiahia ki ngā raraunga e pai ake ana, ki tētahi tūāpapa taunakitanga hoki e pakari ake ana.
  • E heke kē ana ētahi o ngā taero rangahau, i runga i te whakaturetia o te tarutaru hei rongoā i ngā wāhi huhua.

Ngā whakaarotanga ā-tōrangapū, ā-ture hoki

  • Ka hāngai ake ngā ture tarutaru ki ngā ritenga ture mō te waipiro me te tupeka, engari ka pākaha ake ōna waeture.
  • Ka hāngai ake ngā tukanga waeture mō te tarutaru ki tō te tangata mana whaiaro ki te kōwhiri ki te kai tarutaru.

  • Kāore tonu ngā ture aukati i te tarutaru e hāngai ki ērā mō te waipiro me te
  • E takahi ana te ture i ngā mōtika o te tangata ki te kōwhiri ki te kai tarutaru hei painga mōna (kāore e hāngai ana ki te waeturetia o te waipiro me te tupeka, engari ka hāngai ki ture kē atu e whai nei kia herea ngā ūtonga ki ngā tāngata takitahi, ki te pāpori anō hoki).

 

Authorised by Juliet Gerrard, 1-11 Short St, Auckland CBD, Auckland 1010

Last updated: 24 August 2020

Icons made by Freepik, Darius Dan, Those Icons, Eucalyp, srip, Good Ware, catkuro from www.flaticon.com

Image credit: Daniel Oberhaus/Flickr (CC BY 2.0).